Deyimler ve Atasözleri

Türkçe'de anlamı güçlendirmek, anlatımı renklendirmek, yerine göre mizah katmak, yerine göre misal vermek için kullanılan, anonim özellikler taşıyan söz kalıplarıdır. Deyimerin ve atasözlerinin benzer ve farklı tarafları vardır. Başlıklar altında incelenecektir ancak unutulmamalıdır ki bu konu oldukça çeşitli ve detaylıdır. Deyimlere ve atasözlerine hakim olmanın yegane yolu, kitap okumak ve sözlükleri karıştırmaktan geçer.

Deyimler:

Çekici bir anlatım özelliği taşıyan ve çoğunun gerçek anlamından ayrı bir anlamı bulunan kalıplaşmış söz öbekleridir. Anonim özellik taşırlar. Her bir deyim, özgün bir dil buluşu, hoş bir söyleyiştir. Bu nedenle deyimleri oluşturan sözcükler, aynı anlama gelse bile, başka hiç bir sözcükle değiştirilemez.

Deyimler tek tek insan davranışlarını ya da karakterlerini dile getiren sözlerdir. Kişiye, olaylara özgü söylenirler ve herhangi bir öğüt verme amacı gütmezler.

- dostlar alışverişte görsün
- atı alan üsküdarı geçti
- arap saçına döndü

Deyimler en az iki sözcükten oluşur. Cümle biçiminde deyimler de vardır ancak istisna olacak kadar azdır. Genel kural deyimlerin söz öbeği biçiminde olmasıdır. Cümle biçimindeki deyimler ile atasözlerini karıştırmamanın yolu, hangi söz grubunun deyim, hangi söz grubunun atasözü olduğunu bilmektir; diğer bir deyişle genel kültürdür. Ancak düşük bir ihtimalle, anlamdan ayrılabilir. Deyim kişiye ya da olaya özgüüdür ve öğüt verme amacı taşımaz; atasözü toplumun geneline seslenir ve öğüt verme amacı taşır.

-eli bayraklı
-çam yarması
-püf noktası
-bu ne perhiz, bu ne lahana turşusu
-dağ fare doğurdu.
- boy ölçüşmek
-parmak basmak

Deyimlerin pek çoğu mecaz anlam taşır, pek azında gerçek anlam vardır.

-içten pazarlıklı
-balık kavağa çıkınca
-hapı yutmak

-hem suçlu hem güçlü
-iyi gün dostu

Not: Deyimin anlamı, kullanıldığı metinin genel anlamından anlaşılabilir.  Deyiminm geçtiği konuşma ya da paragrafın genelinde, zaten deyimin muhatabı konu ya da kişinin bahsi geçmiştir. Böylece mecaz anlam mı taşır, gerçek anlam mı taşır, buradan anlaşılabilir.


Atasözleri:

Atalardan kaldığı kabul edilen, toplumun yüzyıllar boyunca geçirdiği denemelerden, ortak düşünce, tutum ve davranışlarıyla dünya görüşünden oluşan, genel kural niteliğindeki kısa, özlü sözlere atasözü denir. Anonim karakter taşır.

Atasözlerinin çoğu mecaz anlamlıdır. Bir başka deyişle atasözlerinde kullanılan sözcükler genellikle gerçek anlamı dışında kullanılır. Bu nedenle atasözlerini yorumlarken simge sözcükleri iyi kavramak gerekir.

- Az ateş çok odun yakar.
- Bedava sirke baldan tatlıdır.
- Bir baş soğan, bir kazanı kokutur.
- Çobansız koyunu kurt kapar.
- Her sakaldan bir tel çekseler, köseye sakal olur.
 
Atasözlerinin ilginç noktası şudur: sözcükler mecaz anlamıyla kullanılmıştırlar ve atasözlerinin genel anlamı öğüt verme amacı taşır; ancak sözcükler gerçek anlamıyla alındığında da atasözlerinin çok doğru tespitler yaptığı kesindir.

Bazı atasözleri konuya bakış açısından birbirine yakınlık gösterir. Bunlar anlamca birbirine yakın atasözleridir.

- Akıllı düşününceye kadar, deli oğlunu everir.
  Akıllı köprü arayana kadar deli köprüyü geçer.

- Bir elin nesi var, iki elin sesi var.
  Yalnız taş duvar olmaz.

Kimi atasözlerinin anlamları birbiriyle çelişir. Bunun sebebi aynı olayın değişik koşullarda değişik sonuçlar doğurma ihtimali ve olaya değişik bakış açıları olmasıdır. 'Bazı durumlarda yalan söylemek kötü sonuçlar doğurabilir ancak bazı durumlarda da doğru söylemek kötü sonuçlar doğurabilir.'

- Yalancının evi yanmış, kimse inanmamış.
- Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar.