Fiiller iş, durum ve oluş fiilleri olarak anlamca üç gruba ayrılırlar.
İş fiilleri bir hareketi bildiren sözcüklerdir. Bu hareketi yapan bir özne ve hareketten etkilenen bir nesne vardır. Bir fiile iş fiili diyebilmek için, fiile "neyi, kimi" sorularını sorarız. Eğer cevap veriyorsa bu fiil, iş fiildir. "sil(mek), anlat(mak), temizle(mek), yaz(mak), al(mak), taşı(mak), kaldır(mak), tak(mak), iç(mek), kullan(mak), ısıt(mak), topla(mak), çal(mak), karıştır(mak), tara(mak), aç(mak), kapat(mak) araştır(mak), çiz(mek), öde(mek), besle(mek), büyüt(mek), öldür(mek), yut(mak), incit(mek), dengele(mek), dinle(mek), sür(mek), gör(mek), bul(mak), kes(mek), sev(mek), kaz(mak)"... gibi.
Oluş fiilleri herhangi bir etki altında olmaksızın, bir varlıkta kendiliğinden oluşan değişikliği anlatan fiillerdir. Oluş fiillerinde nesnenin üzerinde gerçekleşen bir değişim sözkonusudur ve bu değişim istem dışı olmuştur. Oluş fiilleri, zamanla ortaya çıkan bir durumu anlatırlar, yani fiilin gerçekleşmesi için belli bir sürenin geçmesi gerekir. "sarar(mak), karar(mak), morar(mak), küflen(mek), kızar(mak), bayatla(mak), paslan(mak), uza(mak), büyü(mek), sol(mak), acık(mak), ağar(mak), zayıfla(mak), eri(mek), olgunlaş(mak), çürü(mek), yeşer(mek), hastalan(mak), körel(mek), piş(mek), soğu(mak)..." gibi fiiller oluş fiilleridir.
Durum fiilleri öznenin içinde bulunduğu durumu anlatan fiillerdir. Fiil, öznenin kendi iradesi ile gerçekleşmiştir ancak öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne yoktur. "uyu(mak), dinlen(mek), otur(mak), sus(mak), gül(mek), ağla(mak), dur(mak), uzan(mak), çık(mak), yürü(mek), gel(mek), koş(mak), bak(mak), yüz(mek), kork(mak), dur(mak), yürü(mek), bulun(mak)..." gibi fiiller durum fiilleridir.
Fiil Çekimi: Fiillerin kök ve gövdelerine çekim eki getirilmesi ile oluşturulan çekimlerdir. Fiilin ne zaman, kim tarafından yapıldığını anlatırlar. Bir fiil çekiminde en az üç unsur bulunur: fiil (kök ve gövde)+kip eki+şahıs eki
Fiil kip ekleri haber kipleri ve dilek kipleri olarak iki adettir. Örneğin fiilimiz "gitmek" olsun. Aşağıdaki tabloda gitmek fiilinin tüm kip ekleri ve şahıs ekleri ile çekimini görebiliriz.
| kip ekleri | şahıs ekleri | |||||||||||||
| kip eki | kip adı | 1. tekil şahıs(ben) | 2. tekil şahıs(sen) | 3. tekil şahıs(o) | ||||||||||
| -di | görülen geçmiş zaman | git+ti+m | git+ti+n | git+ti | ||||||||||
| -miş | öğrenilen geçmiş zaman | git+miş+im | git+miş+sin | git+miş | ||||||||||
| -yor | şimdiki zaman | gid+(i)+yor+um | gid+(i)+yor+sun | gid+(i)+yor | ||||||||||
| -ecek | gelecek zaman | gid+ece(ğ)+im | gid+ecek+sin | gid+ecek | ||||||||||
| -ar | geniş zaman | gid+er+im | gid+er+sin | gid+er | ||||||||||
| -malı | gereklilik kipi | git+meli+yim | git+meli+sin | git+meli | ||||||||||
| -se | dilek-şart kipi | git+se+m | git+sen | git+se | ||||||||||
| -e | istek kipi | gi(d)+e+m | gi(d)+e+n | gi(d)+e | ||||||||||
| 1. çoğul şahıs(biz) | 2. çoğul şahıs (siz) | 3. çoğul şahıs(onlar) | |
| git+ti+k | git+ti+niz | git+ti+ler | |
| git+miş+iz | git+miş+siniz | git+miş+ler | |
| gid+(i)+yor+uz | gid+(i)+yor+sunuz | gid+(i)+yor+lar | |
| gid+ece(ğ)+iz | gid+ecek+siniz | gid+ecek+ler | |
| gid+er+iz | gid+er+siniz | gid+er+ler | |
| git+meli+yiz | git+meli+siniz | git+meli+ler | |
| git+se+k | git+se+niz | git+se+ler | |
| gi(d)+e+k | gi(d)+e+siniz | gi(d)+e+ler |
Fiillerde Çatı: Fiillerin özne ve nesneye göre girdikleri şekle "çatı" denir.
Özneye göre fiil çatısı:
Etken - edilgen fiiller: Eylemin kimin tarafından yapılıp yapılmadığının belli olması esasına dayanır. Eğer cümlede eylemi kimin yaptığı belli ise, fiil etken fiildir. Eğer eylemin kim tarafından yapıldığı belli değil ise fiil edilgen fiildir. Edilgen fiiller "-l" ve "-n" eki alarak edilgen olurlar. Etken fillerde, eylemden etkilenen bir nesne vardır. Edilgen fiillerde, eylemden etkilenen nesne "sözde özne"ye dönüşür.
"Çocuklar kapının camını kırmış." (kim kırmış? çocuklar. Fiil etken fiildir. neyi kırmış? kapının camını. Nesne bulunur.)
"Kapının camı kırılmış." (kim kırmış? bilinmiyor. Fiil edilgen fiildir. ne kırılmış? kapının camı. Sözde özne bulunur.)
Dönüşlü Fiiller: Eylemi yapan öznenin, aynı zamanda bu eylemden etkilendiği fiillerdir. Nesneye ihtiyaç duymazlar. Fiiller "-l" veya "-n" eki alarak dönüşlü fiil olurlar.
"Ablam konferans için hazırlandı." (hazırlanma işini yapan kişi - ablam - aynı zamanda bu eylemden etkilenen kişi.)
Tabiatla ilgili dönüşlü fiillerde eylem, "kendi kendine olma" demektir.
"Sıcak havalardan dolayı gölün suları çekildi." (çekilen - gölün suları - belli bir nedene bağlı olarak - sıcak havalardan dolayı - kendi kendine yapmış eylemi.)
Not: Aynı ekleri aldıkları için edilgen fiillerle karıştırılabilirler. Dikkat edilmesi gereken nokta, dönüşlü fiillerde gerçek özne bulunur. Edilgen fiillerde ise sözde özne vardır. Bunu ayırabilmek için fiili etken fiile çevirmeye çalışıp, özne gibi görünen öğeyi nesneye çevirmeye çalışabiliriz. Örneğin: "Öğrenciler bahçedeyken sınıfın camı kırılmış." cümlesine "kırılan ne" diye sorduğumuzda "sınıfın camı" cevabını alırız. Bu sözde öznedir. Fiil edilgen fiildir. "Öğrenciler bahçedeyken sınıfın camını kırmış." dediğimizde ise "kıran kim?" diye sormak zorunda kalırız ve "öğrenciler" cevabını alırız. "neyi kırmış" diye sorduğumuzda "sınıfın camını" cevabını alırız ve bu cevap nesne olur. İlk cümledeki sözde özne , bu cümlede nesneye dönüşür. Bu yöntem bir sağlama olarak kullanılabilir. Aynı yöntemi bir dönüşlü fiilde kullanacak olursak: "Babam uzun zamandır çalıştığı işinden ayrıldı." ayrılan kim? babam. Gerçek özne var. Peki fiili, etken fiile çevirebilir miyiz? "Babam uzun zamandır çalıştığı işini ayırdı." Cümle anlamsız bir cümleye dönüştü. Babam bir yerle ortak iş mi yapıyordu da işini ayırdı? Eğer öyle ise "uzun zamandır çalıştığı" ne demek? Demek ki bu cümlenin fiilini etken fiile çeviremiyoruz. Yani fiil dönüşlü fiildir.
İşteş Fiiller: İşteş fiillerde yapılan eylem, bir tek özne tarafından yapılmaz. Bu eylemler birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapılır. Bunun için fiillere "-ş" eki eklenir. Bazen de fiiller kök olarak "-ş" sesiyle biterler ve işteş özellik gösterirler.
"Arkadaşlarıyla okul kapısında buluştu."
"Babam taklit yapınca hepimiz gülüştük."
"Arabayı nereye bırakacağı konusunda tartıştılar."
Nesneye Göre Fiil Çatısı:
Geçişli - Geçişsiz Fiiller: Belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir. Buna göre, özne bulunduktan sonra fiile sorulan "ne, neyi ve kimi" sorularına cevap verilebiliyorsa, fiil geçişli fiildir. Eğer , özne bulunduktan sonra fiil bu sorulara cevap veremiyorsa, yani bir nesne alamıyorsa fiil geçişsiz fiildir.
"Masa örtüsünü silkeledim." (kim silkeledi? ben --> özne. neyi silkeledim? masa örtüsünü --> belirtili nesne) fiil geçişlidir.
"Annem için aldım." (kim aldı? ben --> özne. ne aldım? bir demet çiçek aldım (cümlede olmasa bile fiil reddetmiyor) --> belirtisiz nesne) fiil geçişlidir.
"Kardeşim bugün erkenden uyandı." (kim uyandı? kardeşim --> özne. neyi uyandı? cevap veremiyoruz. fiil nesneyi kabul etmiyor.) geçişsiz fiil.
"Babamla hafta sonları balık tutmaya gideriz." (kim gider? biz --> özne. neyi gideriz? cevap veremiyoruz. fiil nesne kabul etmiyor.) geçişsiz fiil.
Oldurgan Fiil: Geçişsiz fiillerin, "-dır, -r ve -t" ekleri eklenerek geçişli hale getirilmesi sonucu oluşmuş fiillere oldurgan fiiller denir.
"Çocuklar erkenden uyudu." (neyi uyudu? cevap veremeyiz. fiil geçişsizdir.)
"Çocukları erkenden uyuttum." (neyi uyuttum? çocukları. fiil "-t" eki almış bir geçişli fiildir ve oldurgandır.)
"doğmak --> doğurmak, ölmek --> öldürmek, durmak --> durdurmak, yatmak --> yatırmak" ... gibi.
Ettirgen Fiiller: Geçişli fiillere "-dır, -r ve -t" ekleri eklenerek oluşturulan yeni geçişli fiillere ettirgen fiiller denir. Bu fiillerin kullanılmasının sebebi, öznenin eylemi ikinci veya üçüncü bir kişiye yaptırdığının anlatılmasıdır.
yıkamak --> yıkatmak --> yıkattırmak, duymak --> duyurmak --> duyurtmak, içmek --> içirmek --> içirtmek ... gibi.
"Bu sabah sakalımı kestim." (kim kesti? ben. neyi kestim? sakalımı. geçişli fiil.)
"Bu sabah saçımı kestirdim." (kim kestirdi? ben. neyi kestirdim? sakalımı. kime kestirttim? berbere. iş, ikinci bir varlığa yaptırılmış. ettirgen fiil.)
Yapısına Göre Fiiler: Sözcükler için geçerli olan basit, türemiş ve bileşik yapı şekli, fiiller için de geçerlidir.
Basit fiiller kök halindeki fiillerdir: gel-, bak-, oku-, git-, yaz-.. gibi.
Türemiş fiiller, kök halindeki fiillere yapım eki eklenmiş fiillerdir: başlat-, gezdir-, avla-, çıkart-... gibi.
Bileşik fiiller birden fazla sözcüğün bir araya gelmesi ile oluşan fiillerdir. Bileşik fiiller farklı yöntemlerle oluşturulabilirler:
Yardımcı Fiillerle Yapılan Bileşik Fiiller: "etmek, eylemek, olmak, kılmak" yardımcı fiilleri ile yapılan bileşik fiillerdir. Bu yardımcı fiiller, isim soylu bir sözcükle birleşerek bileşik fiil oluştururlar: "kabul et-, mutlu ol-, uzak dur-, zan et- (zannet-), seyir et- (seyret-)" ... gibi.
Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller: Genellikle isim soylu bir sözcükle bir fiilin kalıplaşıp anlamca kaynaşması ile oluşmuştur. Genellikle mecaz anlam yüklüdürler. Bu özellikleri ile deyim sayılırlar: "hakkından gelmek, göz boyamak, yorgun düşmek, yola gelmek".. gibi.
Kurallı Bileşik Fiiller: Fiilerin, belli bazı fiillerle, bir ara ünlü yardımıyla bir araya gelmesiyle oluşmuş fiillerdir. Kurallı Bileşik fiillerin özelliği birleşik yazılmasıdır.
Süreklilik Bileşik Fiilleri: Fiillere "-edurmak, -ekalmak, -egelmek" fiileri eklenerek yapılan birleşik fiillerdir. Fiillere anlamca süreklilik katarlar: "inceleyedur-, bakakal-, süregel-, gidedur-"... gibi.
Tezlik Bileşik Fiili: Fiilere "-ivermek" fiili eklenerek yapılan bileşik fiillerdir. Fiile anlamca ivedilik, acelelik katar: "gidiver-, sürüver-, okuyuver-, yazıver-"... gibi.
Yeterlilik Bileşik Fiili: Fiillere "-ebilmek" fiili eklenerek yapılan bileşik fiillerdir. Fiile temelde "gücü yetme, başarma" anlamı katar. Ancak cümlenin anlamına göre bu anlam "izin isteme, izin verme, olasılık" gibi anlamlara da dönüşebilir: "itebilirsin, gidebilirsin, yürüyebilir miyim?, yağabilir"... gibi.
Yaklaşma Bileşik Fiili: Fiillere "-eyazmak" fiili eklenerek yapılan bileşik fiillerdir. Fiilin gerçekleşmediğini, ancak gerçekleşmeye çok yaklaştığını anlatır: "düşeyaz-, bayılayaz-, öleyaz-"... gibi.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder